Kada su žene vladale Srbijom

Nova knjiga Nikole Moravčevića Srpske vlastelinke u izdanju Arhipelaga

        Gde je ženama mesto?

Ovo pitanje spaja muške šoviniste i feministkinje, raspoređene s obe strane fronta. Žene su uvek bile uticajne, ali im je to vrlo retko bilo priznavano, osim u vidu kletvi ili manje-više dobrovoljnog izgnanstva, pa do ubistva (Prokleta Jerina, Kraljica Natalija, Draga Mašin). Dolazak na presto žena, uvek je bio nevoljan, usud, sticaj nesrećnih okolnosti, plod poraza. Ženama je dodeljivano mesto moćnog igrača iz senke, a takva praksa zadržana je do današnjih dana. 

Obično se to zbivalo u istorijski turbulentnim vremenima, vremenima izazova i gubitaka, a one su vešto, kako samo to žene umeju, usmeravale nacionalni brod i konsolidovale njegovu posadu. No, istoričari bi došavši do takvih razdoblja pribegavali autocenzuri i takav period munjevito preleteli do vremena kada glavni junak nosi bradu. Taj, prećutno uspostavljen dogovor ruši knjiga koja je pred nama, koja pred nas izvodi lepe, sposobne i smele srpske vladarke. Nova knjiga pisca istorijskih romana i istorijskih studija Nikole Moravčevića Srpske vlastelinke govori baš o vremenima kada su žene samostalno vladale Srbijom. Ova knjiga istražuje neispitana mesta srpske istorije, skrivene iza vela tajne, pa samim tim i misterije.

 S korica ove knjige posmatra nas slika Milice Hrebeljanović, najvoljenije srpske vladarke, rad Vladislava Titelbaha sa kraja XIX veka, koja se čuva u Narodnom muzeju u Kikindi. U Slovu o Svetom knezu Lazaru, koji je napisao patrijarh Danilo III krajem 1392. ili početkom 1393. godine, veličaju se sposobnosti i vrline kneginje Milice: 

"A ova beše od slavnih i prvih, to jest, proističući iz korena Svetog Nemanje, kći slavnog i mudrog velikog kneza Vratka, imenom i delom Milica, ničim ne zaostajući za dobrom prirodom supruga svoga i dobrim vrlinama ukrašena, slavna, mužeumna, milostiva, milosrdna, pomirljiva i svakim dobrim svojstvom ispunjena."

Moravčević nam dočarava 60-tak godina s prelaza (XIV na XV vek) i plastično oslikava portrete šest znamenitih žena srpske istorije od kneginje Milice, koja je sačuvala srpsku državu posle Kosovskog boja, do Srpkinje koja je postala vizantijska carica.

Istorijske priče Nikole Moravčevića u knjizi Srpske vlastelinke na skrupulozan način pripovedaju o velikim državnicama i diplomatkinjama u Srbiji, čineći to utemeljeno, verodostojno, pitkim jezikom, te se ili mogu pretočiti u istorijsku seriju ili može poslužiti kao dodatna lektira pri izučavanju nacionalna istorije. Istovremeno se možete čitati i kao uzbudljivo, istorijsko bedekersko štivo.

 "Ova studija o šest srpskih vlastelinki, koje su se sticajem okolnosti u najkritičnijem dobu istorije Srbije i Romejskog carstva našle kao vladarke u tadašnjim centrima moći i tamo uporno, hrabro i mudro radile na očuvanju opstanka, neka je vrsta zadocnelog spomenika njihovim ogromnim naporima i umeću, jer su se, sve od reda, pokazale stamenijim i boljim od kohorti muških velmoža njihovog doba kojima su bile okružene. Pošto su pravoslavne kulture i do danas ostale naklonjene patrijarhalnim konceptima društvenog poretka, njihovi jedeinstveni doprinosi u oblasti državništva i diplomatije nisu još dovoljno priznati i cenjeni. Osnovni razlog za pisanje ove studije jeste da se to ispravi i da buduće generacije Srba bolje razumeju koliko je kuraži, samopregora i mudrosti bilo potrebno tim ženama da u predominantno muškom svetu surovih političkih sukoba i borbi za dolazak i ostanak na vlasti u njihovom dobu uđu u ta opasna nadmetanja i na delu dokažu da su u njima ne samo ravne nego čak i superiorne u pogledu mnoštva realnih vladalačkih postignuća koje istorija i dolazeće generacije treba da dostojno pamte", kaže Nikola Moravčević.

          Pored kneginje Milice, junakinje ove knjige su i njene ćerke Mara Lazarević-Branković i Olivera Lazarević. Mara nastavlja nepokornost svog muža Vuka Brankovića Turcima, upravljajući punih dvadeset osam godina posedima Brankovića na Kosovu i pripremajući nasleđe prestola za svog sina, budućeg despota Đurđa, dok je Olivera, peta i najmlađa kći kneza Lazara, postala Bajazitova sultanija. 

Jela Lazarević-Balšić, treća ćerka knjeginje Milice, nasleđujući svog muža Đurđa Stracimirovića Balšića na čelu Zete, sama vodi devetogodišnji rat protiv Mletačke republike, jedne od najvećih evropskih sila onog vremena i još je u tome bila uspešna. 

                 

Mara Branković, ćerka despota Đurđa, druga je srpska vlastelinka koja je postala sultanija u vreme sultana Murata I, da bi posle smrti muža i povratka u Srbiju odbila prosce vizantijskog cara Konstantina XI, bila važna ktitorka svog vremena i zadržala snažan uticaj na turskom dvoru, pogotovu kada više nije bila u haremu.

            

Ako Mara Branković nije postala vizantijska carica to je za rukom pošlo Jeleni Dejanović-Dragaš, ćerki Konstantina Dejanovića. Ona je postala žena vizantijskog cara Manojla II Paleologa, majka je poslednjeg vizantijskog cara i jedina Srpkinja koja je postala vizantijska carica. Po mužovljevoj smrti donosila je najvažnije odluke, a bila je i prećutni suvladar svojih sinova Jovana VIII i Konstantina XI.

Knjiga Srpske vlastelinke, objavljena u Arhipeloagovoj biblioteci Priče iz istorije nesvakidašnja je priča o ženama koje su presudno uticale na istoriju i borile se sa istorijskim udesima i koje je istorija potisnula i razlozima za to. Ovo je i studija o istorijskom zaboravu i njegovim uzrocima. Pisana jezikom i stilom koji drži pažnju poput ostalih izdanja ovog autora, već je pretplaćena na više izdanja. Istorijska zbivanja sagledana na dopadljiv, aglosansonski način, u maniru modernog poimanja istorije, bez epskih matrica, lišena piščevog samodopadanja, taštine, njegovog pogleda na istoriju, ova knjiga pred čitaocama oživljava likove nekih snažnih žena, žena koje su krojile istoriju evropsku, balkansku i srpsku. Istovremeno, ova knjiga je i omaž imenu i delu tih moćnih žena, izraz divljenja prema njihovoj žrtvi i postignuću u vremenu koje im nije bilo naklonjeno, u okolnostima i lične drame i sveopšte nacionalne istorijske klackalice.

Čitajući ovu knjigu, čitalac je na dvostrukom dobitku; saznaje istorijske činjenice koje mu nisu bile do sada dostupne i uživa u lepo serviranoj i zanimljivoj istorijskoj priči. Pored piščevog talenta za to je svakako zaslužan mukotrpan rad i prekopavanje Kongresne biblioteke u Vašingtonu (u kojoj se čuvaju kopije skoro svih ovdašnjih arhiva-poput Dubrovačkog), ali i njegov stalni kontakt s maticom (godišnje oko 4 meseca boravi u Srbiji). 

Nikola Moravčević, pisac koji živi u Čikagu, napisao je u poslednjih dvadesetak godina seriju romana o srpskoj istoriji srednjeg veka, ali i modernih vremena. Među njegovim romanima nalaze se Albion, Vitez u doba zla, Vreme vaskrsa, Beču na veru, Poslednji despot, Zapisi o srpskom carstvu, Grof Sava Vladislavić i Marko Mrnjavčević.