Roman o jedinoj ugarskoj kraljici srpskog porekla

Novi istorijski roman pisca iz Čikaga Nikole Moravčevića Ilona Strašna objavljen je u izdanju Arhipelaga u ediciji Zlatno runo. Romanom Ilona Strašna Moravčević se vraća u još dublju srpsku istoriju, u epohu pre Nemanjića, na sam početak XII veka.

Moravčevićeva Ilona Strašna je roman o jednom nedovoljno osvetljenom delu srpske, mađarske i evropske istorije iz prve polovine XII veka. Poznata u Ugarskoj tog doba i u kasnijim predanjima kao Ilona Strašna, Ilona je, zapravo, Jelena Vukanović, ćerka velikog župana Raške Uroša I Vukanovića koja je udajom za Belu II Arpada postala ugarska kraljica. Sticajem nesrećnih istorijskih okolnosti Bela II Arpad se od najranijeg detinjstva našao u središtu dinastičkih i plemićkih sukoba i trvenja. 

Njegov stric Kalman Arpad, uz podršku velikog dela najznačajnijih ugarskih plemića, oslepeo ga je još kao dečaka kako bi ga onemogućio da dođe na presto. Ali kako Kalmanov sin, kralj Ištvan II, nije imao dece, Bela je ipak uspeo da posle Ištvanove smrti postane ugarski kralj. Zbog Belinog slepila Jelena je od prvog dana u Ugarskoj bila njegov savladar.

Zajedno sa Jelenom, u Ugarsku dolazi i njen brat Beloš Vukanović, koji ubrzo postaje veliki palatin ugarskog kraljevstva, što je posle kraljevske druga po značaju titula u Ugarskoj tog doba, i komandant ugarske vojske, dok mu kao palatinu pripada i uloga hrvatskog bana. Jelena i Beloš su dvadesetak godina vladali Ugarskom, upravljajući ovom značajnom zemljom i dolazeći u sukobe sa najmoćnijim evroposkim vladarskim porodicama tog doba.

Ćerka srpskog župana Uroša I, koji je Raškom vladao pre Nemanjića, prozvana je Ilonom Strašnom zbog događaja u kojima je kaznila zaverenike protiv svog muža i naredila seču gotovo 70 najviših ugarskih plemića.

„ Jelena Vukanović prozvana je Ilonom Strašnom zato što je ona samo dve godine pošto se udala za Belu i rodila mu dva sina sazvala sabor ugarske vlastele u Aradu i tamo naredila dvorskoj straži da poseče 68 visokih ugarskih vlastelina koji su savetovali Belinog strica, kralja Kalmana, da malog Belu (i njegovog oca Almosa) oslepi. A pred bitku na reci Sajo, 1132. godine, koju je njen brat Beloš vodio protiv pretendenta na ugarski presto Borisa Kalamanosa i njegovog saveznika, poljskog vladara Boleslava III Krivoustog iz dinastije Pijast, ona je naredila da se pobije i još 37 visokih ugarskih vlastelina koji su na savetu ugarske vlastele pred tu bitku izjavili da je, po njihovom mišljenju, Boris jedan od legitimnih naslednika kralja Kalmana, iako je Kalman još 1113. godine javno optužio svoju drugu ženu i njegovu majku Jefimiju, kćerku Vladimira II Monomaha od Kijeva, da je preljubnica i oterao je natrag u Kijev, gde se Boris i rodio“,  objašnjava Nikola Moravčević jednu važnu tematsku dimenziju svog novog romana.

Ilona Strašna bila je tema čitavog niza umetničkih dela u mađarskoj tradiciji, pre svega u likovnoj umetnosti starijih epoha, dok je u srpskoj istoriografiji i pogotovo u književnosti ona gotovo nepoznata. 

Moravčević roman Ilona Strašna izvodi na scenu upečatljive i snažne istorijske događaje i aktere, predstavlja šekspirovske drame zločina, osvete i kazne, naglašava strasti vladara koje umeju da budu pogubne za njihove podanike, ali i za njih same. Jelena i Beloš upravljaju Ugarskom u uzbudljivim istorijskim vremenima, nailazeći na podozrenja i otvoreno neprijateljstvo mnogih svojih podanika, ali i sukobljavajući se sa mnogobrojnim pretendentima na ugarski presto i moćnim evropskim zemljama onoga doba koje stoje iza njihovih namera. Postajući od „jedine ugarske kraljice srpskog porekla“ Ilona Strašna, Jelena Vukanović Arpad se nalazi u samom središtu jedne nesvakidašnje uzbudljive istorijske, dinastičke i lične drame.

Nikola Moravčević je je rođen 1935. godine. Pisac je istorijskih romana i istoričar književnosti. Od polovine pedesetih godina živi u Sjedinjenim Američkim Državama, u Čikagu, gde je ostvario briljantnu univerzitetsku karijeru. Na državnom univerzitetu u Čikagu predavao je srpsku i rusku književnost XIX i XX veka. Na istom univerzitetu osnovao je slavističke studije, da bi karijeru završio kao prorektor Univerziteta i direktor Uprave za univerzitetski razvoj.

Moravčević je u proteklih dvadesetak godina objavio seriju čitanih istorijskih romana, od kojih se neki, poput romana Vreme vaskrsa i Albion, Albion, bave Srbijom u XX veku. Najveći broj Moravčevićevih istorijskih romana bavi se srpskom istorijom XIV i XV veka. Posebnu pažnju čitalaca privukli su Moravčevićevi romani Vitez u doba zla, Poslednji despot, Radičevo zaveštanje, Zapisi o srpskom carstvu, Marko Mrnjavčević – nepriznati srpski kralj i Braća Anđelovići. Moravčević je objavio i istorijske romane Beču na veru i Grof Sava Vladislavić. Prošle godine u izdanju Arhipelaga objavljena je i piščeva istorijska studija Srpske vlastelinke u kojoj se bavi sudbinom i državničkom ulogom šest znamenitih Srpkinja s kraja XIV i početka XV veka. Moravčević je dobitnik Nagrade „Rastko Petrović“ za životno delo (2011), a prošle godine je za Grofa Savu Vladislavića dobio Nagradu „Janko Veselinović“ za najbolji istorijski roman na srpskom jeziku.

Nikola Moravčević će posetiti Beograd i Srbiju polovinom oktobra, kada će se i održati promocija njegovog novog istorijskog romana Ilona Strašna.