Muzej Srpske pravoslavne crkve- Srpski ikonopis na području obnovljene Pećke patrijaršije 1557-1690

 

Muzej Srpske pravoslavne crkve (MSPC) je osnovan 1926. godine, po odluci Skupštine Vladika Srpske pravoslavne crkve sa sabora u Sremskim Karlovcima, koji je održan četrdeset godina ranije. Cilj osnivanja Muzeja bio je predstavljanje razvoja Srpske pravoslavne crkve, perioda i raznovrsnih mesta, bez isticanja pojedinih eparhija, ličnosti i epoha. Eksponati izloženi u MSPC potiču iz raznih izvora, često obezbedeni poklonom ili kupovinom. Većina eksponata je doneta iz Zagreba, gde se nalazila tokom okupacije u II svetskom ratu. 

Zbirke MSPC sadrže slikane portrete crkvenih velikodostojnika, starovekovne srpske rezbarije, stara srpska jevanđelja i štampane knjige, sve vrste crkvenih odora, svetih objekata od metala, drveta, slonove kosti, sedefa i kože, oltarski vez, voštanice, pečate istorijskih dokumenata…. Zadivljujuće zbirke MSPC međunarodnog značaja obuhvataju jedinstvenu zbirku tekstila – pokrov iz XIII veka, za koji se veruje da je pripadao Kralju Milutinu, izvezen na bordo svili, obogaćen ornamentima, uokviren somotom i ukrašen zlatom; odežda Kneza Lazara sa grbom, sa utkanim lavovima, uz šlem, sa volovskim rogovima na metalnoj dugmadi; pokrov za svete mošti Kneza Lazara, koji je vezla monahinja Jefimija, udovica Despota Jovana Uglješe 1402. godine, izvanredan primerak veza zlatnim i srebrnim nitima na crvenom satenu; metalne ritualne posude i drugi sveti objekti od metala, koji su služili tokom liturgija, koji predstavljaju umetnički rad zanatlija, posebno srpskih zanatlija-zlatara; vizantijski krstovi i pečati, svećnjaci, izvanredni rukopisi i kaligrafski ukrašena jevanđelja, kutije za tamjan, brojne ikone (posebno ruske ikone) i još mnogo toga…

Obnovljen MSPC posetiocima je vrata otvorio 31. maja 2013. godine sa novom stalnom postavkom od oko 250 eksponata, među kojima su Ikona Hrista Svedržitelja iz XV veka, ručna kadionica iz 1654. godine, Pohvala svetom knezu Lazaru – rad monahinje Jefimije i panagijar beogradskog mitropolita Hadži Ilariona... Najstariji izloženi eksponat je Dečansko apokrifno jevanđelje iz XIII veka, ali to nije najstariji predmet koji se nalazi u muzejskoj kolekciji.

Među eksponatima MSPC u zgradi Patrijaršije nalaze se i oni nulte kategorije, kao što su plaštanica kralja Milutina (kraj XIII i početak XIV veka), odore svetog kneza Lazara, mitre Katarine Kantakuzine, pohvale monahinje Jefimije, povelje cara Dušana, kivota svetog Stefana Dečanskog iz 1343. godine, kao i povelje Vuka Brankovića.

MSPC poseduje dve zbirke rukopisnih i štampanih bogoslužbenih knjiga: prvu čini fond Crkvenog muzeja, a druga zbirka je iz Ostavine Radoslava Grujića; takođe u sastavu muzeja. Muzej čuva Orfelinov Oktoih (Osmoglasnik) – prvu srpsku inkunabulu štampanu 1493/94. godine i prvu štampana knjigu u Beogradu – Beogradsko četvorojevanđelje iz 1552. godine, štampano u štampariji Trojana Gundulića, preko 700 rukopisa bogoslužbeno-bogoslovskih knjiga od XIII do kraja XVIII veka...

Među najranije rukopisne tekstove ubraja se dvadeset pergamentnih listova Aprakosnog Jevanđelja iz sredine XIII veka. Nešto docnije, krajem poslednje četvrtine XIII veka, nastalo je Četvorojevanđelje koje su prepisala, za jeromonaha Vasilija, dva pisara od kojih se jedan zvao Gerasima.

Besede Isaka Sirina je rukopis s kraja XIV veka. Iluminacija rukopisa podseća na persijske dekorativne motive.

Iz XV veka je Krušedolska Paleja sa Zonarinom Hronikom i Sintagma Matije Vlastara koju je 1453. godine prepisao đakon Damjan po nalogu zetskog episkopa kir Josifa. Lestvicu Jovana Lestvičnika prepisao je 1434. godine u Braničevu izvesni David, za vreme srpskog despota Đurđa Brankovića Smederevca i braničevskog mitropolita Savatija.

Za Đurđevog sina, despota Lazara, domestik Stefan prepisao je, između 1456. i 1458. godine, Žitije i Slovo Jovana Zlatousta. Po bogatstvu zastavica, iluminacije i ostalih likovnih ukrasa izdvajaju se dva Četvorojevanđelja iz XVI veka: jedno je prepisao pop Jovan iz Kratova 1580. godine, a drugo 1579. godine inok Nikanor u manastiru Remeti, za vreme igumana Zosima.

Među najstarije štampane knjige, pored cetinjskog Oktoiha, spada i Psaltir s posledovanjem štampan na Cetinju 1494. godine, u štampariji Đurđa Crnojevića, zatim Psaltir s posledovanjem iz štamparije Božidara Goraždanina, koga je 1521. godine štampao jeromonah Teodor Ljubavić. Gračanički Oktoih štampan je 1539. godine "povelenijem mitropolita Nikanora".

Sačuvane su i mnogobrojne bogoslužbene knjige štampane u Mlecima, Moskvi, Rimniku i Beču. Posebnu vrednost predstavljaju knjige štampane u XVIII veku, među kojima se izdvaja Stematografija Hristofora Žefarovića iz 1741. godine i Kaligrafija Zaharija Orfelina izdata 1759. godine u Sremskim Karlovcima.

Jedan deo ovog fonda čini i veliki broj grčkih, ruskih, vlaških rukopisnih i štampanih knjiga. Rusko štampano Četvorojevanđelje iz 1751. godine izdvaja se zbog svojih dimenzija 50h71cm, i teško je 21kg.

U Muzeju SPC čuvaju se mnoge povelje, privilegije, sinđelije, diplome, među kojima su i povelja kralja Vukašina, cara Dušana, prepis povelje kneza Lazara – izdate manastiru Ravanici, despota Jovana Brankovića, zatim povelje vlaških vladara Konstantina Basarabe i Šerbana Kantakuzina i moldavskog vojvode Vasilija.

O vezama Srba i Rusa svedoče povelje ruskih careva Aleksandra Mihajloviča i Petra Velikog. Zasebnu celinu čine privilegije i dokumenta austrijskih vladara: cara Ferdinanda III, zatim Leopolda VI, Josifa II, carice Marije Terezije i Franje Josifa.

Jednu celinu čine i turska dokumenta izdavana fruškogorskim manastirima, uglavnom iz druge polovine XVI i kroz ceo XVII vek.

Arhivski fond Crkvenog muzeja je takođe bogat. U njemu se nalaze mnogobrojna originalna pisma srpskih patrijarha, mitropolita, episkopa, sveštenika i srpskih prvaka.

Izložene su kopije fresaka manastira, kopije slika državnih sabora i to Sabor Nemanjin u Crkvi Svetog Ahilija, Sabor Simeona Nemanje i kralja Stefana Uroša Drugog u Pećkoj patrijaršiji i Sabor Svetog Save iz Crkve Svetog Dimitrija u Pećkoj patrijaršiji.

Portreti patrijaraha, mitropolita, episkopa i uglednih ličnosti iz srpske prošlosti su dela naših najpoznatijih slikara Jakova Orfelina, Teodora Dimitrijevića Kračuna, Pavela Đurkovića, Uroša Predića, Paje Jovanovića i drugih.

„Srpski ikonopis na području obnovljene Pećke patrijaršije 1557-1690”

Trenutno su izložena i remek dela srpskog ikonopisa iz vremena obnove Pećke patrijaršije, od 1557. do 1690. godine, koja su duže od četiri decenije bila daleko od očiju javnosti.. Naime, posle pada despotovine 1439. nastupila su vremena užasnog stradanja i seoba srpskog naroda, a Osmanlije su nemilosrno zatirale sve tragove kulture koja je cvetala pod okriljem crkve. O tome jasno i potresno svedoče uništena lica svetitelja, ali bes i mržnja, snaga s kojom su ih bezdušno uništavali dovoljno govori o vandalima. Pećka patrijaršija obnovljena je 1557. godine. Osobenost srpskog ikonopisa su teme vezane za svete Srbe iz porodice Nemanjića.